Được biết Chùa được các tộc trưởng của các họ trong làng xây dựng vào năm Nhâm Ngọ thời Lê Trung Hưng (1593 – 1788) cách nay hơn 4 thế kỷ!!!
— Thượng An là một làng được thành lập khá sớm, dưới thời Mạc (1527 – 1593), có tên là Thượng Lộ, thuộc huyện Đan Điền (nay là huyện Quảng Điền), phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hoá. Nhà sử học Dương Văn An – tác giả sách Ô Châu Cận Lục cho biết, làng Thượng Lộ được lập trước năm 1555, là một trong 53 làng xã của huyện Đan Điền, phủ Triệu Phong thời bấy giờ. Sau này, danh xưng Thượng Lộ được đổi thành Thượng An và tên gọi này tồn tại cho đến ngày nay. Cũng giống như nhiều làng cổ khác thuộc khu vực Trung Bộ, làng Thượng An giàu truyền thống văn hóa, đặc biệt, nơi đây còn lưu giữ khá nhiều công trình kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng. Nằm trong hệ thống di tích đình làng, miếu mạo cổ kính, chùa làng Hội Thượng là một trong những thiết chế văn hóa cổ truyền còn giữ lại được nhiều chứng tích của lịch sử.
Thời điểm chính xác khởi dựng chùa Hội Thượng cho đến bây giờ vẫn chưa ai khẳng định được. Tuy nhiên, qua bức hoành phi còn bảo lưu tại chùa cho biết một thông tin là chùa Hội Thượng ra đời vào năm Nhâm Ngọ. Vì vậy, một giả thiết cho rằng chùa được các tộc trưởng của các họ trong làng xây dựng vào năm Nhâm Ngọ thời Lê Trung hưng (1593 – 1788), cùng thời điểm khởi dựng chùa Giác Lương ở làng Hiền Lương, xã Phong Hiền, huyện Phong Điền2. Căn cứ vào minh văn chữ Hán khắc ở xà ngang của chùa cho biết, chùa đã từng được trùng tu lớn vào đời vua Thành Thái thứ 18, năm Bính Ngọ (1906) và sau này còn được sửa chữa, tôn tạo thêm nhiều hạng mục kiến trúc.
Về kiến trúc và lễ hội liên quan: Khuôn viên chùa hiện nay rộng khoảng 5000m2, chùa quay hướng Nam (phía dòng sông Bồ). Chùa Hội Thượng là một di tích kiến trúc nghệ thuật khá tiêu biểu ở Huế. Chùa xây dựng theo kiểu nhà rường ba gian hai chái, với dáng quy mô, mỹ thuật, các đồ án trang trí theo lối nghệ thuật đặc trưng thời Nguyễn. Nội thất chùa, từ bộ khung gỗ đến hệ thống liên ba, đố bản, cửa bảng khoa đều trang trí, chạm nổi hình tứ linh, tứ thời và các kiểu hoa văn tinh xảo. Các đề tài trang trí trong kết cấu gỗ của chùa Hội Thượng với những nét sáng tạo, giàu tính nhân văn, nói lên nguyện vọng thiết tha của cư dân nông nghiệp cầu mưa thuận gió hoà, vật lực phồn thịnh, nước nhà yên ổn… Kiến trúc chùa là một nguồn sử liệu vật chất trực tiếp, một dấu ấn văn hoá sâu đậm góp phần đáng kể vào việc tìm hiểu kiến trúc gỗ truyền thống ở thế kỷ XIX.
Ngoài thờ Phật, chùa là nơi thờ tự, bảo quản hòm bộ của làng Thượng An (địa bộ, sắc phong, chúc văn…). Trong những ngày đại lễ của làng đều không thể thiếu vắng nghi thức rầm rộ mà trang nghiêm: Lễ nghinh hòm bộ từ chùa về đình để tế thần, rồi đưa lại về chùa để thờ tự, bảo quản như cũ. Trải qua hơn 2 thế kỷ, nhân dân vẫn hương khói phụng thờ, cầu đảo linh ứng. Chùa Hội Thượng là một trong những ngôi chùa cổ, được khởi dựng ở vùng Thuận Hoá, dưới thời Lê Trung hưng, đánh dấu một giai đoạn phát triển rực rỡ về văn hoá và xã hội của dân tộc Việt trên con đường mở đất, mở nước về phương Nam – xứ Đàng Trong. Về mặt dã sử, theo lời kể của các vị cao niên trong làng, ngày xưa, vua Minh Mạng trong lúc vi hành thường ghé thăm chùa Hội Thượng để cầu đảo, thấy rất linh ứng.
Về chiếc vạc đồng chùa Hội Thượng: Vạc đồng luôn được xem là một biểu tượng uy quyền của các bậc đế vương. Căn cứ vào từ điển Từ Hải, các từ điển chữ Nôm, từ điển tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ), có thể tạm phân biệt thành 2 loại: Đỉnh là loại có chân và vạc là loại không có chân. Với cách phân loại trên, ở Huế hiện nay vẫn còn đến 15 chiếc vạc đồng được đúc dưới thời Nguyễn. Theo sách Lê Quý kỷ sự viết: “vạc tượng trưng cho cơ nghiệp thiên tử”. Bởi vậy, vua, chúa là những người duy nhất có quyền ra lệnh cho đúc những chiếc vạc đồng lớn nhằm thể hiện quyền uy của mình và triều đại đối với thần dân và xã tắc.
Chiếc vạc đồng lưu giữ tại chùa Hội Thượng có đường kính miệng 93cm, cao 80cm; thuộc loại vạc 4 quai, nhưng 4 quai này lại được đặt thấp dưới miệng vạc và được tạo hình kiểu đầu rồng, trông gần giống quai của loại vạc 8 quai thời chúa Nguyễn. Về hình dáng: Thân vạc để trơn, không trang trí, có kiểu gần như hình chum, trên to dưới nhỏ chứ không tạo hình trụ thẳng đứng trên dưới bằng nhau như 10 chiếc vạc thời các chúa Nguyễn. Trên thân vạc khắc dòng lạc khoản “明 命 玖 年 造 – Minh Mạng cửu niên tạo”, xác định niên đại của chiếc vạc đồng được đúc vào năm Minh Mạng thứ 9 (năm 1828). Như vậy, chiếc vạc này được đúc cùng năm với chiếc vạc đồng thứ 3 và thứ 4 vào năm 1828, đặt tại lăng vua Tự Đức. Cạnh trái khắc dòng “重 叁 百 拾 柒 觔 – Trọng tam bách thập thất cân”, trọng lượng của chiếc vạc là 317 cân (khoảng 200kg). Như vậy, trọng lượng của các vạc đồng đúc vào thời Minh Mạng kể trên có khác nhau, song, nhìn chung về hình thức và kích thước thì gần như tương tự. Chúng không ghi đơn vị chịu trách nhiệm đứng ra đúc như hai chiếc vạc khác tại lăng vua Tự Đức, đều có ghi rõ “Minh Mạng lục niên nhị nguyệt cát nhật Võ Khố phụng tạo” (Võ Khố phụng mệnh vua để đúc vào tháng 2 năm Minh Mạng thứ 6 – năm 1825).
Giả thiết cho rằng, chiếc vạc do triều đình, mà đứng đầu là vua Minh Mạng đang trị vì đất nước cho đúc và được đưa đến chùa Hội Thượng (làng Thượng An) có chủ đích. Bởi lẽ, trong lịch sử triều Nguyễn (1802 – 1945) đã từng có sự kiện triều đình ban tặng chiếc đỉnh đồng lớn cho phủ Kiên Thái Vương. Đó là vào năm 1888, dưới thời vua Đồng Khánh (1885 – 1889), một chiếc đỉnh lớn đúc từ thời vua Minh Mạng được dâng tặng ngài Kiên Thái Vương. Hiện nay, chiếc đỉnh đồng này vẫn còn được đặt trong phủ Kiên Thái Vương, còn gọi là Nội Từ (số 179 Phan Đình Phùng, thành phố Huế), ngay phía sau chiếc bình phong tiền của nhà thờ chính. Chúng tôi đang băn khoăn một điều rằng, vì sao bao nhiêu quốc tự, chùa sắc tứ, tổ đình tọa lạc ở gần Kinh thành Huế dưới triều Nguyễn, như chùa Linh Mụ, Thánh Duyên, Quốc Ân… nhà vua không ban tặng chiếc vạc đồng cho những ngôi chùa này mà lại dành đặc ân ban tặng cho một ngôi chùa xa xôi ở làng Thượng An.
Sau một quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy rằng, giả thi này cũng có rất nhiều cơ sở thuyết phục. Theo lời kể của các vị trưởng thượng trong làng, trước đây chùa Hội Thượng là một nơi danh thắng đẹp, nổi tiếng là đảo vũ linh ứng, nên có lần vua Minh Mạng đã chọn một ngày tốt dịp đầu năm mới cùng quần thần đến chùa Hội Thượng lễ Phật, cầu cho dân chúng no ấm, đất nước thái bình. Hẳn nhiên, nếu sự kiện đó có thực thì việc vua Minh Mạng ra lệnh cho đúc một chiếc vạc đồng để tặng chùa Hội Thượng làm minh khí thiết trí trong chùa, để vừa bày tỏ lòng tôn kính Phật pháp, vừa thể hiện quyền năng của vương triều là điều rất có thể xảy ra.
Hơn nữa, theo điều tra khảo sát, chúng tôi phát hiện tại hậu điện chùa Hội Thượng vẫn còn thờ bài vị của một nhân vật được xem là vị quan chủ quản công việc đúc đồng phục vụ sinh hoạt và lễ nghi hoàng gia triều Nguyễn. Bài vị ghi rõ: “武 库 僉 事 弘 德 侯 陳 公 府 君 神 位 – Võ khố Thiêm sự Hoằng Đức hầu Trần quý công phủ quân thần vị” (Bài vị của ngài họ Trần, chức quan Võ khố Thiêm sự, tước Hoằng Đức hầu). Từ xưa đến nay, bất kỳ một nhân vật nào đã được cả cộng đồng làng xã tôn vinh, thờ cúng thì chắc chắn đã có công lao to lớn với cộng đồng ấy. Có thể là công lao khai canh, khai khẩn, dạy dân nghề nghiệp mưu sinh, hoặc đơn giản là có công đức xây dựng các công trình công cộng hoặc công trình tôn giáo, tín ngưỡng cho cả cộng đồng… Dẫu hiện nay, chúng tôi chưa tìm thấy những thư tịch cổ ghi chép về mối quan hệ của ngài Võ khố Thiêm sự với dân làng Thượng An, song, có một điều chúng tôi có thể đưa ra giả định rằng, nhân vật này đã có công giúp chùa Hội Thượng tu bổ, sửa chữa và đúc một số minh khí quý bằng đồng.
Hiện tại, ngoài chiếc vạc đồng, chùa Hội Thượng vẫn còn lưu giữ một chiếc đại hồng chung có thân cao 0,8m, quai chuông cao 0,2m. Chu vi giữa thân chuông là 1,33m, gần miệng chuông là 1,64m. Căn cứ vào minh văn khắc chữ Hán trên thân chuông chúng tôi biết được quả đại hồng chung chùa Hội Thượng do một vị Võ khố Thiêm sự tên là Trần Văn Hoằng, tước Hoằng Đức hầu đứng ra làm Hội chủ vận động tiền tài của thập phương thiện tín để chú tạo (đúc) vào mùa Thu năm Bính Tuất, niên hiệu Minh Mạng thứ 7 (năm 1826). Nguyên văn văn tự khắc trên thân chuông mà chúng tôi đã ghi lại được: “明 命 柒 年 歲 次 丙 戌 仲 穀 日 造. 重 貳 百 貳 拾 觔. 會 主 武 库 僉 事 弘 德 侯 陳 文 弘 – Minh Mạng thất niên tuế thứ Bính Tuất trọng thu cốc nhật tạo, trọng nhị bách nhị thập cân, Hội chủ Võ khố Thiêm sự Hoằng Đức hầu Trần Văn Hoằng” (Chuông đúc vào mùa Thu năm Bính Tuất đời vua Minh Mạng thứ 7 (1826), trọng lượng 220 cân, Hội chủ là Trần Văn Hoằng, chức Võ khố Thiêm sự, tước Hoằng Đức hầu).
Qua nội dung minh văn quý giá chạm khắc trên thân chuông chùa, chúng ta nhận thấy một điều rằng: ngài Trần Văn Hoằng là vị quan lớn quyến mộ đạo Phật, có tiền của nên đã có nhiều đóng góp tu bổ chùa, vận động quyên góp tiền của đúc đại hồng chung cho chùa Hội Thượng. Vì vậy, danh tước ngài Trần Văn Hoằng do chùa Hội Thượng thờ tự và hồng chung khắc ghi.
Lần theo chính sử, chúng tôi tiếp tục phát hiện sách Đại Nam thực lục do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn có ghi chép một số sự kiện lịch sử liên quan đến danh tính vị Võ khố Thiêm sự Hoằng Đức hầu Trần Văn Hoằng. Mà những sự kiện ấy gợi mở cho chúng ta một suy đoán, chính nhờ vào tước vị và quyền hành của mình, Võ khố Thiêm sự Hoằng Đức hầu Trần Văn Hoằng đã có sự tác động ít nhiều đến triều đình phong kiến, đứng đầu là vua Minh Mạng ra lệnh đúc thêm chiếc vạc đồng để ban tặng cho chùa Hội Thượng.
Con đường quan lộ của Trần Văn Hoằng thăng tiến dần theo sự nỗ lực của bản thân ông qua từng nhiệm vụ được giao. Năm Gia Long năm thứ 15 (1816), ông được cử làm Cai bạ Nhà đồ Bắc Thành. Đây là bước mở đầu trong con đường hoạn lộ của Trần Văn Hoằng. Một thời gian sau, ông được thăng dần lên chức Lang trung Vũ Khố. Năm Minh Mạng thứ 5 (1824), ông được cử trông coi việc ở Tạo tác cục. Năm Minh Mạng thứ 6 (1825), ông được thăng chức Thiêm sự Võ Khố. Võ Khố là cơ quan cất giữ, bảo quản các loại vũ khí, thiết bị của quân đội, với nhiều kho tàng lớn nằm bên trong kinh thành Huế. Năm Minh Mạng thứ 7 (1826), ông được giao nhiệm vụ giữ chức Hộ lý ấn quan phòng Võ Khố. Từ đây, chúng ta có thể thấy một điều, vào thời điểm này, Trần Văn Hoằng đã đứng ra vận động đúc đại hồng chung làm minh khí cho chùa Hội Thượng. Tiếp đến năm 1827, vua Minh Mạng ban thưởng cho Trần Văn Hoằng vì đã có công trong việc trông coi đúc kim bảo, ngọc tỷ – được xem là vật thể hiện quyền lực cao nhất của nhà vua. Sách Đại Nam thực lục do Quốc sử quán triều Nguyễn soạn, có đoạn chép khá rõ: “Bắt đầu đúc ấn “Hoàng đế tôn thân” (vuông 3 tấc 2 phân, dày 3 phân 6 ly), ấn “Sắc mệnh chi bảo” (vuông 3 tấc 2 phân, dày 3 phân 2 ly), đều núm hình rồng cuốn, ấn “Khâm văn chi tỷ”, ấn “Duệ võ chi tỷ” (đều vuông 2 tấc 7 phân, dày 3 phân 2 ly). Đúc lại ấn “Trị lịch minh thời” (vuông 2 tấc 8 phân, dày 3 phân 2 ly), đều núm hình rồng ngồi. Dùng vàng mười mà đúc. Sai Bộ Lễ hội đồng với Nội vụ và Vũ Khố coi việc đúc ấn.
Đúc xong, buộc ấn bằng giây tơ vàng, thưởng cho thợ đúc 30 lạng bạc; bọn chuyên biện là giám lâm Vũ Khố Trần Văn Hoằng, Nguyễn Đăng Uẩn đều được thưởng một thứ kỷ lục”5. Năm Minh Mạng thứ 9 (1828), ông được điều chuyển sang làm Lang trung Nội vụ phủ. Đây là cơ quan quản lý việc chế tác và cất giữ những bảo vật, vật dụng của hoàng cung triều Nguyễn. Liên hệ đến chiếc vạc đồng chùa Hội Thượng, chúng ta có thể đưa ra giả định, vào thời gian này, với chức quan Lang trung Nội vụ phủ đã có những tác động đáng kể đến sự ra đời của chiếc vạc đồng cho chùa Hội Thượng. Đọc tiếp sách Đại Nam thực lục, chúng ta được biết đến năm Minh Mạng thứ 10 (1829), ông được vinh thăng Thị lang Nội vụ phủ6, mang hàm Chánh tam phẩm văn ban, đứng đầu quản lý Nội vụ phủ. Ông Trần Văn Hoằng được tiến cử giữ chức này chứng tỏ ông được nhà vua và triều đình rất tin dùng. Nhưng một điều đáng tiếc là đến tháng 7/1829, do ông quản lý thuộc hạ phụ trách cất giữ gương đồng ở kho Phủ Nội vụ không tốt, dẫn đến sự cố có nhiều vết mờ trên gương đồng của vua Minh Mạng mua từ nước Pháp. Do vậy, Bộ Hình đưa ra xét xử vụ án và sau đó tuyên án ông vào tội đồ7. Vụ án tâu lên, vua Minh Mạng gia ân đổi làm cách chức, phát vãng làm binh ở cơ Định man đạo Cam Lộ8. Sự nghiệp quan trường của Trần Văn Hoằng không còn được viết lại trên sách Đại Nam thực lục.
Rõ ràng là chức tước của ngài Trần Văn Hoằng được ghi trên bài vị và văn khắc chuông chùa trùng khớp với các sự kiện lịch sử mô tả rõ ràng trong chính sử. Trần Văn Hoằng làm quan đến chức Thị lang Nội vụ phủ. Sau khi ông mất, làng Hội Thượng đã quyết định thờ linh vị ông một cách trang trọng phía sau hậu điện của ngôi chùa.
Vạc đồng tại chùa Hội Thượng là một hiện vật quý cần được bảo tồn và phát huy giá trị. Nếu tính thêm chiếc vạc đồng tại chùa Hội Thượng thì chúng ta có thể khẳng định rằng, tại đất Cố đô Huế hiện nay còn lưu giữ được 16 chiếc vạc đồng. Tất cả những chiếc vạc này đều là bảo vật của Huế, mỗi chiếc vạc đồng là một tác phẩm nghệ thuật, thể hiện trình độ kỹ thuật và mỹ thuật của người thợ đúc đồng xứ Huế./.
